Voor een goede vertaling moet worden gezocht naar een equivalent. Dit is niet altijd een term die lexicaal het meest op de term uit de brontekst lijkt.
De kunst van vertaling…
Ik zie u al schrikken… Maar maak u geen zorgen, ik ga u niet vervelen met een ellenlange uitleg over allerlei verschillende vertaaltheorieën die al ontwikkeld zijn door vooraanstaande linguïsten en andere vertalers. In de praktijk ben ik een fervent aanhanger van de Theorie van betekenis (Theory of meaning).
Zonder twijfel zult u me ervan beschuldigen dat ik mijn eigen belangen verdedig: ik heb gestudeerd aan de ESIT, de school waar deze theorie ontstaan is. Volgens deze theorie, ik citeer een van mijn docenten: ‘’is vertaling niet werken met taal of met woorden, maar het is werken met de boodschap, met de betekenis. […] De boodschap moet worden GEDEVERBALISEERD, nadat de boodschap begrepen is en vervolgens moet deze geherformuleerd worden’’¹. Om goed te kunnen vertalen zijn de randvoorwaarden dat u vloeiend bent in uw moedertaal en dat u de brontaal goed spreekt en de bijbehorende cultuur kent, zonder dat u noodzakelijk tweetalig bent (iets dat klanten niet altijd begrijpen, maar dat is een andere discussie…).
Ik geef toe dat ik mijn eigen belangen verdedig, maar dit doe ik niet vanwege mijn sociale instelling, maar vanwege het feit dat de theorie een idee uitstraalt waarin de boodschap wordt gezien als iets meer dan een groep woorden. Voor mij is dit altijd logisch geweest, en daarnaast zorgt het ervoor dat in de dagelijkse praktijk van het vertalen fouten en vaagheden worden voorkomen in vakgebieden waar precisie is vereist, bijvoorbeeld technische vertaling.
Ik zit al een tijd na te denken over de methoden die sommige collega’s gebruiken om te ontdekken wat de betekenis van een term of woordgroep is, om die vervolgens te vertalen zonder ‘’door de mand te vallen’’. Deze vraag komt voort uit het kleine beetje ervaring dat ik heb wat betreft de revisie van juridische en financiële vertalingen, en die ervaring is puur praktisch. Het valt me op bij deze revisies dat sommige vertalers de gewoonte hebben gebruik te maken van hulpmiddelen, zoals lexicons en gespecialiseerde woordenlijsten, bij het zoeken naar een geschikt equivalent. Dit kan goede resultaten opleveren wanneer er een overeenkomst bestaat tussen een ‘’correspondence’’ (woord-voor-woord-vertaling, formele vertaling) en een equivalent (een term die een equivalente betekenis uit, maar wiens vorm en structuur kunnen verschillen); maar dit kan ook desastreuze gevolgen hebben in bepaalde technische vakgebieden waar termen tot verwarring kunnen leiden, juist omdat ze transparant lijken. Een voorbeeld is privilege, een woord dat niet altijd met “privilege” vertaald kan worden, omdat het woord meerdere betekenissen kan hebben (in de brontaal, in de doeltaal of in beide talen): een ander voorbeeld is knoop, dit woord heeft veel verschillende betekenissen, zoals “een verbindingsmiddel bij kleding”, “verbinding tussen twee touwen”, “verdikte plaats aan de stengel van een plant” en het is bovendien een snelheidsmaat in de zeevaart.
En dan is er nog de moeilijkheid van het vertalen van uitdrukkingen: hoe dienen we de Engelse uitdrukking “from time to time” te vertalen? Het is een vervelende uitdrukking, die erg populair is in Engelse contracten. Als we de uitdrukking letterlijk vertalen zou het Nederlands ‘’van tijd tot tijd’’ zijn. Dit is een correcte uitdrukking, maar wellicht niet altijd de meest passende of gangbare. Hieronder een paar voorbeelden waarin ook alternatieven worden gebruikt.
- The rank of each Party will be automatically adjusted from time to time = De rang van iedere partij zal automatische aangepast worden wanneer dit nodig is
- Each Director shall be entitled to appoint from time to time any person to act as his alternate= Iedere bestuurder zal het recht hebben om een persoon aan te stellen als zijn vervanger, wanneer nodig;
- as may be from time to time determined by the Board = zoals, naar eigen;goeddunken; mag worden bepaald door het bestuur;
- it shall only be repayable at such time as the Board may resolve from time to time = het bedrag is uitsluitend terugbetaalbaar bij een tijdig besluit door het bestuur;
- “Director” means any director of the Company appointed from time to time = ‘’Bestuurder’’ staat voor iedere bestuurder van het bedrijf die van tijd tot tijd wordt benoemd;
- “Articles” means the Articles of Association of the Company as the same may be amended from time to time = ‘’Statuten’’ staat voor de statutaire bepalingen die kunnen worden gewijzigd te allen tijde
Laten we er nu een economische term bijnemen: hoe moet de Engelse term revenue vertaald worden? Moet dit “revenu”, “opbrengst”, “omzet”, “winst” of “resultaat” zijn? En wat dacht u van de term share in een samenwerkingsovereenkomst? De Engelse wet maakt namelijk geen onderscheid tussen ‘’share’’ en ‘’stock’’. En waarom wordt de term committee meestal vertaald met “comité”, terwijl in de Nederlandse wet met name gebruik wordt gemaakt van ‘’commissie’’?
Dus, hoe kunnen we voorkomen de fout in te gaan? Houd systematisch rekening met het vakgebied en het technische subdomein waarin u werkt, uiteraard is er de tekst (oftewel, wat wordt er gezegd?), maar ook de context (oftewel, wat wordt geïmpliceerd, wat is cultuurspecifiek?), verder hebt u te maken met redactionele en stilistische gewoonten en, uiteraard, met de lezer waarvoor de vertaling bedoeld is. En wat betreft een term uit puur technisch jargon bestaat er voor mij maar één goede werkwijze, en die is niet een lexicale ‘’correspondence’’ uit een woordenboek halen, maar het zoeken naar een definitie van de term in de brontaal en het gebruik in het precieze vakgebied onderzoeken, en vervolgens de bevindingen vergelijken met de definitie van de term die is gekozen voor de vertaling. Als de definities niet overeenkomen is de gekozen term simpelweg verkeerd. Het vinden van een equivalent is niet van lexicale of semantische aard.
Ik hoor u al denken: “wat een wijsneus!” Nee, ik probeer simpelweg, in mijn bescheiden positie, aan te tonen dat vertaling een vak is dat moet worden uitgevoerd door mensen die een gedegen theoretische en methodologische opleiding hebben gevolgd. Het is geen kwestie van improvisatie en kennis van de taal is noodzakelijk maar niet voldoende voor het maken van een goede vertaling.
¹ The interpretative theory or the theory of meaning: the perspective of a practitioner; Florence Herbulot, http://www.erudit.org/revue/meta/2004/v/n2/009353ar.html
Nederlandse vertaling: Ruud Vansambeek
Ontdek ons vertaalbureau.
